کودکان اتیسم: شناخت، علائم و راهکارهای حمایتی

اتیسم یا اختلال طیف اتیسم (ASD) یک شرایط عصبی-رشدی است که بر نحوه ارتباط، تعامل اجتماعی و رفتار فرد تأثیر می‌گذارد. این اختلال معمولاً در سال‌های اولیه زندگی کودک تشخیص داده می‌شود و با طیف گسترده‌ای از علائم همراه است. در ایران، با افزایش آگاهی درباره اتیسم، خانواده‌ها و مراکز آموزشی بیش از گذشته به دنبال راهکارهایی برای حمایت از این کودکان هستند. در این مقاله، به بررسی علائم اتیسم در کودکان، دلایل احتمالی و روش‌های حمایتی می‌پردازیم.

اتیسم چیست؟

اتیسم یک اختلال طیفی است، یعنی شدت علائم در کودکان مختلف می‌تواند بسیار متفاوت باشد. برخی از کودکان ممکن است توانایی‌های کلامی محدودی داشته باشند، در حالی که دیگران مهارت‌های زبانی پیشرفته‌تری نشان دهند. با این حال، همه کودکان اتیسم در تعاملات اجتماعی، ارتباط و الگوهای رفتاری تکراری چالش‌هایی را تجربه می‌کنند.

علائم اولیه اتیسم در کودکان

تشخیص زودهنگام اتیسم نقش کلیدی در بهبود کیفیت زندگی کودک دارد. برخی از نشانه‌های رایج که ممکن است قبل از ۳ سالگی ظاهر شوند عبارتند از:

۱. چالش‌های اجتماعی

• عدم تماس چشمی یا تماس چشمی محدود.

• عدم پاسخ به نام خود یا بی‌توجهی به صحبت‌های دیگران.

• دشواری در درک احساسات دیگران یا بیان احساسات خود.

۲. مشکلات ارتباطی

• تأخیر در شروع گفتار (مثلاً تا ۲ سالگی کلمات ساده را بیان نکند).

• استفاده از جملات تکراری یا تکرار کلمات دیگران (اکولالیا).

• ناتوانی در بازی‌های تخیلی یا تقلیدی (مثل بازی “خاله‌بازی”).

۳. الگوهای رفتاری تکراری

• حرکات تکراری مانند تکان دادن دست‌ها، چرخیدن یا راه رفتن روی پنجه پا.

• وابستگی شدید به روال‌های روزمره و ناراحتی در برابر تغییرات کوچک.

• علاقه شدید به موضوعات خاص (مثل اعداد، قطارها یا نقشه‌ها).

۴. حساسیت‌های حسی

• واکنش شدید به صداها، نورها یا بافت‌های خاص (مثلاً پوشیدن لباس‌های تنگ).

• بی‌تفاوتی به درد یا دما (مانند عدم واکنش به جراحت).

دلایل احتمالی اتیسم

هنوز علت دقیق اتیسم شناخته نشده است، اما تحقیقات نشان می‌دهد ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز آن نقش دارند:

• ژنتیک: در برخی خانواده‌ها، احتمال ابتلای چند نفر به اتیسم بیشتر است.

• عوامل دوران بارداری: مانند عفونت‌های ویروسی، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی یا مصرف برخی داروها.

• تفاوت‌های مغزی: مطالعات تصویربرداری نشان می‌دهند ساختار و عملکرد مغز کودکان اتیسم متفاوت است.

⚠️ توجه: اتیسم نتیجه تربیت نادرست، واکسن‌ها یا رژیم غذایی نیست. این باورهای نادرست می‌توانند باعث سرزنش بی‌دلیل خانواده‌ها شوند.

راهکارهای حمایت از کودکان اتیسم

هدف اصلی درمان اتیسم، بهبود مهارت‌های ارتباطی، اجتماعی و کاهش چالش‌های رفتاری است. روش‌های مؤثر شامل:

۱. درمان‌های رفتاری (ABA)

• تمرکز بر تقویت رفتارهای مثبت و کاهش رفتارهای مشکل‌ساز.

• استفاده از سیستم پاداش برای آموزش مهارت‌های جدید.

۲. گفتاردرمانی و کاردرمانی

• بهبود مهارت‌های کلامی و غیرکلامی.

• کمک به مدیریت حساسیت‌های حسی و افزایش استقلال در کارهای روزمره.

۳. آموزش ویژه و مدارس فراگیر

• در ایران، برخی مدارس و مراکز مانند مراکز آموزشی کودکان استثنایی خدمات تخصصی ارائه می‌دهند.

• استفاده از روش‌های بصری (مثل تصاویر یا برنامه‌های تصویری) برای آموزش مفاهیم.

۴. حمایت خانواده

• آموزش والدین برای درک نیازهای کودک و استفاده از تکنیک‌های تربیتی مناسب.

• ایجاد محیطی آرام و قابل پیش‌بینی برای کاهش اضطراب کودک.

۵. دارودرمانی (در صورت نیاز)

• داروها نمی‌توانند اتیسم را درمان کنند، اما ممکن است برای کنترل علائم همراه (مثل بیش‌فعالی یا اضطراب) تجویز شوند.

اتیسم در ایران: چالش‌ها و امیدها

اگرچه آگاهی درباره اتیسم در ایران رو به افزایش است، اما هنوز چالش‌هایی مانند کمبود مراکز تخصصی، نبود پوشش بیمه‌ای مناسب برای درمان‌ها و برچسب‌های اجتماعی وجود دارد. با این حال، سازمان‌های مردمنهاد و کمپین‌هایی مانند “اتیسم را بشناسیم” در سال‌های اخیر گام‌های مؤثری برای حمایت از این کودکان برداشته‌اند.

جمع‌بندی

کودکان اتیسم با دنیایی منحصربه‌فرد و توانایی‌های خاص خود، نیازمند حمایت، درک و فرصت‌های برابر هستند. تشخیص زودهنگام، دسترسی به خدمات درمانی و آموزش مناسب می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا استعدادهای خود را شکوفا کنند. اگر فرزند شما یا کودکی در اطرافتان علائم اتیسم را نشان می‌دهد، مراجعه به روانشناس کودک یا متخصص مغز و اعصاب اولین قدم برای شروع مسیر حمایت است.